Pojęcie niewypłacalności jest niezwykle istotne w prawie upadłościowym.
Z pojęciem tym wiążą się bowiem istotne skutki prawne. Niewypłacalność jest ściśle związana z koniecznością złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości przez obowiązanych oraz determinuje ogłoszenie przez sąd upadłości. Istnieją również poważne konsekwencje dla określonych podmiotów związane z brakiem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości w odpowiednim czasie. Tym samym każdy przedsiębiorca powinien na bieżąco monitorować stan swojego przedsiębiorstwa, aby w odpowiednim czasie i w odpowiedni sposób zareagować na stan niewypłacalności. W ostatnim czasie na skutek nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego, która weszła w życie w dniu 1 stycznia 2016 r., przepisy o niewypłacalności zmieniły się w dość istotny sposób.
Upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny (art. 10 prawa upadłościowego). Stan niewypłacalności jest zatem stanem, który obliguje przedsiębiorcę do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie bowiem z przepisem art. 21 ust. 1 prawa upadłościowego dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości.
W myśl przepisu art. 11 ust. 1 prawa upadłościowego dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Wprowadzone zostało domniemanie zgodnie z którym domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.
Zgodnie z przepisem art. 11 ust. 2 dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.
1. Niewykonywanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych (płynność finansowa)
Pierwszym kryterium odnoszącym się do wszystkich dłużników jest utracenie przez dłużnika zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
Warto zwrócić uwagę na okoliczność, że niewypłacalność odnosi się jedynie do zobowiązań pieniężnych. Tym samym jak wskazuje w komentarzu Piotr Zimmerman "Dłużnik niewykonujący w terminie zobowiązań o charakterze niepieniężnym nie jest niewypłacalny do czasu, kiedy z mocy umowy lub działania wierzyciela zobowiązania te przekształcą się w zobowiązania pieniężne, nawet jeśli jest w zwłoce z ich wykonywaniem dłużej niż 3 miesiące." (Prawo upadłościowe. Komentarz. Piotr Zimmerman. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2016, komentarz do przepisu art. 11, system informacji prawnej Legalis).
Zobowiązania pieniężne muszą być wymagalne. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 marca 2001 r., V CKN 769/00 "W doktrynie i judykaturze wymagalność roszczenia określana jest jako stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny, o charakterze obiektywnym, którego początek zbiega się z chwilą uaktywnienia się wierzytelności (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 1991 r., III CRN 500/90, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 137). Początek wymagalności nie da się ująć w jedną regułę obowiązującą dla wszystkich stosunków prawnych, zależy on bowiem od charakteru zobowiązań i ich właściwości. Jednolicie ujęta jest tylko wymagalność w odniesieniu do zobowiązań o charakterze terminowym. Przyjmuje się wtedy, że wierzytelność jest wymagalna, jeśli nadszedł termin świadczenia, bowiem od tej daty wierzyciel może domagać się spełnienia świadczenia, które dłużnik musi spełnić. Inaczej przedstawia się zagadnienie wymagalności w odniesieniu do zobowiązań bezterminowych (…). W tym przypadku nie jest możliwe do przyjęcia stanowisko utożsamiające terminy wymagalności i spełnienia świadczenia, gdyż art. 455 k.c., określający termin spełnienia świadczenia wyznacza go jako "niezwłoczny" po wezwaniu przez wierzyciela." Zgodnie z powyższym zobowiązania pieniężne stają się wymagalne z dniem wyznaczonym jako termin płatności, o ile termin ten wyznaczony został w sposób prawidłowy. Z kolei zobowiązania pieniężne bezterminowe stają się wymagalne niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela do ich spełnienia. Kiedy zatem przykładowo dłużnik nie jest w stanie, pomimo wymagalności, spełnić świadczenia, powinien rozważyć złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Przedsiębiorcy bądź członkom zarządu Spółki powinien być znany na bieżąco stan finansowy spółki, a co za tym idzie możliwość zaspokojenia długów.
Praktycznym problemem przy określaniu utraty zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań jest zagadnienie czy niezaspokojony musi być więcej niż jeden wierzyciel. W piśmiennictwie przyjmuje się, że istnieć musi co najmniej dwóch wierzycieli. Prawo upadłościowe za zadanie ma bowiem ustalenie wspólnego dochodzenia roszczeń przez wierzycieli (art. 1 ust. 1 prawa upadłościowego), a zatem nie odnosi się do sytuacji gdy istnieje tylko jeden wierzyciel.
Odnosząc się do kwestii charakteru zobowiązań, to znaczy czy są one związane czy niezwiązane z prowadzonym przedsiębiorstwem, przyczyn dla których zobowiązania nie są zaspokajane czy okoliczności czy zobowiązania mają charakter publicznoprawny czy prywatnoprawny stwierdzić należy, że wszelkie wymienione czynniki pozostają dla możliwości ustalenia niewypłacalności bez znaczenia.
Jak wskazano powyżej celem ułatwienia sytuacji wierzyciela wprowadzono domniemanie zgodnie z którym domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące. Domniemanie to jest jednak domniemaniem wzruszalnym. Dłużnik może zatem udowodnić, że nie utracił zdolności do wykonywania wymagalnych zobowiązań pieniężnych, a brak wykonywania zobowiązań ma charakter przejściowy.
2. Przewaga zobowiązań nad aktywami (nadmierne zadłużenie)
Dla osób prawnych (np. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki akcyjnej) albo jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną istnieje dodatkowa, niezależna przesłanka ogłoszenia upadłości. Jak wskazano powyżej zgodnie z przepisem art. 11 ust. 2 dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Jednakże przesłanki tej nie stosuje się do spółek osobowych określonych w kodeksie spółek handlowych w których co najmniej jednym wspólnikiem odpowiadającym za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem jest osoba fizyczna (np. spółki komandytowej w której komplementariuszem jest osoba fizyczna).
Tym samym podmiot zobowiązany do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości musi nie tylko na bieżąco monitorować kwestię terminowego spłacania wymagalnych zobowiązań, lecz również monitorować relację zobowiązań w stosunku do wartości majątku.
Przepisy prawa ustalają zasady pomocne przy ustaleniu czy zobowiązania pieniężne przekraczają wartość majątku.
Po pierwsze do majątku nie wlicza się składników niewchodzących w skład masy upadłości. Jak wskazuje w swoim komentarzu Piotr Zimmerman dotyczy to w szczególności składników tak oczywiście wyłączonych z masy jak przedmioty w leasingu, wynajmowane lub wydzierżawiane, ale również przedmiotów stanowiących własność innych podmiotów w oparciu na przykład o zastrzeżenie prawa własności na rzecz sprzedającego do czasu uiszczenia pełnej ceny (Prawo upadłościowe. Komentarz. Piotr Zimmerman. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2016, komentarz do przepisu art. 11, system informacji prawnej Legalis).
Po drugie do zobowiązań pieniężnych nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym oraz zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, o których mowa w art. 342 ust. 1 pkt 4. Zobowiązania te są bowiem traktowane jako zobowiązania niepewne.
Po trzecie, również i przy okazji tej przesłanki ustawodawca przewidział domniemanie prawne ułatwiające sytuację wierzyciela. Domniemywa się, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Dla wierzycieli będzie zatem możliwość na podstawie analizy bilansu, oceny sytuacji czy w konkretnej sprawie mamy do czynienia z domniemaniem zaistnienia przesłanki nadmiernego zadłużenia. Przy ocenie stanu zobowiązań nie będą brane jednak, jak wynika z powyższego, rezerwy na zobowiązania oraz zobowiązania wobec jednostek powiązanych. W nauce prawa wskazuje się zatem, że nie będą brane pod uwagę wierzytelności sporne, gdyż w bilansie ujęte są jako "rezerwy na zobowiązania". Powyższe domniemanie jest jednak domniemaniem wzruszalnym. Dłużnik może zatem wskazywać, że biorąc pod uwagę czy zobowiązania pieniężne przekraczają wartość majątku, powinien być również brany pod uwagę przykładowo jego majątek pozabilansowy szacowany na podstawie cen rynkowych.
Ewa Kosowska-Czapla
Radca Prawny, Licencjonowany Syndyk
Szczecin, 06.03.2019r.
